“KİM NEÇƏ BAL TOPLADI?”

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Uşaq Fondu və Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının açıqladığı hesabata görə, dünyada 10-19 yaşlarında olan 1,2 milyard yeniyetmənin təxminən 20 faizinin psixi sağlamlıq problemi var. Sənəddə qeyd olunur ki, bu yaş qrupunun məruz qaldığı xəstəlik və xəsarətlərin də təxminən 16 faizi psixi sağlamlıq problemlərindən qaynaqlanır. Bu sahədə aparılan tədqiqatlar göstərib ki, psixi sağlamlıq problemləri yetkinlik dövründə çox sayda yeniyetmənin qarşılaşdığı ümumi problemə çevrilib və informasiya texnologiyalarının inkişafı ilə özünü daha çox büruzə verir.

BMT fərqli ölkələrdə apardığı tədqiqatlara istinad edərək bildirir ki, yeniyetmələrin psixi sağlamlığına üç mühüm amil ciddi təsir edir: ailə, məktəb və cəmiyyət.

Ailə mikrosistemində yeniyetmələrin psixi sağlamlığına ən çox təsir edən amil valideynlərin övladlarından təhsildə böyük uğur gözləməsidir.

İndiyə qədərki tədqiqatlarda valideyn gözləntilərinin yeniyetmələrin gələcək akademik nailiyyətlərinə və sosial inkişafına əhəmiyyətli töhfəsi vurğulansa da, son araşdırmalar bunun fiziki və intellektual inkişaf mərhələsində olan yeniyetməyə mənfi təsirini də aşkarlayıb. Ailə mühitində valideynlərin davranışı, ideya və düşüncələri, valideyn-övlad münasibətləri, valideynlik üslubları və yanaşmaları yeniyetmələrin psixoloji inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərən amil kimi qiymətləndirilib.

Alimlər qeyd edirlər ki, bu tendensiya Asiya ölkələrində daha geniş yayılıb. Asiyalı valideynlər təkcə yüksək gözləntiləri ilə deyil, həm də övladlarının təhsilinə, ehtiyaclarına daha çox vəsait xərcləmələri ilə fərqlənirlər. Bu ölkələrdə “ailə şərəfi”, “övladlıq borcu” kimi dəyərlər uşaqlara yüksək akademik nailiyyətlər qazanmaq ümidi kimi ötürülür. Bu da yeniyetmələrə əhəmiyyətli psixoloji təzyiq sayıla bilər.

ABŞ-də aparılan mədəniyyətlərarası tədqiqatlar da təsdiqləyib ki, Asiya əsilli amerikalı yeniyetmələrin xoşbəxtlik səviyyəsi yerli yaşıdları ilə müqayisədə daha aşağıdır. Bu da valideynlərin onların çiyinlərinə qoyduğu böyük məsuliyyət və hədəflərlə bağlıdır.

İmtahan nəticələrinə həddən artıq önəm verən cəmiyyətlərdə gənclərin psixoloji sağlamlığı risk altına düşür. Bu problem yalnız valideynlərin deyil, məktəb və ictimaiyyətin yaratdığı təzyiqlə də bağlıdır. Həll yolu isə gənclərin gələcəyini yalnız yüksək imtahan balı ilə deyil, fərdi bacarıq və istedadlarının üzə çıxarılmasından da keçir.

“Nyu-York Post” qəzetinin bu mövzudakı araşdırmasında qeyd olunur ki, cəmiyyət və məktəbin yeniyetmələrə psixoloji təzyiqi onlarda xroniki stress, təşviş, qorxu və bəzən depressiya ilə nəticələnir. Hətta bəzi ölkələrdə ali məktəblərə qəbul imtahanı günü ölkədə “milli hadisə” kimi qeyd olunur. Bu da yeniyetmələr üzərindəki yükü qat-qat artırır.

Psixoloji tədqiqatlarda fərdin belə halları, xarici stimulları və ya hadisələri, ətraf mühit faktorlarını və ya digər elementləri özünə təhlükə kimi qəbul etdiyi göstərilir.

İmtahan nəticələrinə görə yüksək bal toplamaq “yeganə uğur” kimi təqdim olunduqda, daha aşağı nəticə göstərənlər özlərini uğursuz, bacarıqsız və “cəmiyyətə gərəksiz” kimi hiss edə bilərlər. Bu, yeniyetmələrin özlərinə inamını zədələyir və onların həyatın digər sahələrində öz potensiallarını aşkarlamasını çətinləşdirir.

Təəssüf ki, olduqca ciddi təhsil sistemləri ilə fərqlənən Koreya və Yaponiyada ali məktəb imtahanlarından sonra gənclər arasında intihar halları mediada tez-tez müzakirə olunur. İmtahan nəticəsinin insanın bütün taleyini həll edən açar kimi təqdim edilməsi gənclərin başqa alternativlər axtarmasına mane olur.

Yüksək bala fokuslanmış təhsil sistemində musiqi, incəsənət, idman, fərdi hobbi və maraqlar ikinci plana keçir. Bu, gənclərin özünü tanımaq və inkişaf imkanlarını azaldır. Peşə təhsili, sənət öyrənmək, kiçik sahibkarlıq kimi digər yollar da dəyərli inkişaf formalarıdır.

Daim oxumaq və imtahanlara hazırlaşmaq tələbi gənclərin dostları ilə ünsiyyətini məhdudlaşdırır. Bu isə sosial təcridə və tənhalığa gətirib çıxarır. Sosial əlaqələrin zəifləməsi emosional dayanıqlığı da azaldır.

Uzun müddət davam edən təzyiq nəticəsində gənclərdə “tükənmişlik” hissi yaranır. Bu hiss dərslərə marağın azalması, motivasiya itkisi və ümumi yorğunluğa səbəb olur.

Bir çox ölkələrdə ali məktəblərə qəbul imtahanlarında yüksək nəticə təkcə akademik uğur kimi yox, həm də sosial status göstəricisi kimi qəbul olunur. Sosial media və aparıcı KİV-lərin də qoşulduğu “kim neçə bal topladı?” tipli yazılar yeniyetmələr arasında sosial müqayisəni gücləndirir. Nəticədə dostluq və sosial dəstək, başqalarının uğurlarına sevinmək əvəzinə rəqabət və gərginlik ön plana keçir.

Uzunmüddətli hazırlaşmaq və imtahana yönəlmiş həyat tərzi yuxusuzluq, xroniki yorğunluq, idmana və aktiv həyata vaxt ayırmamaq fiziki xəstəliklərə səbəb olur. Məsələn, Koreyada “hagwon” (məktəbdən sonra repetitor mərkəzləri) sistemində şagirdlər gecəyarısına qədər repetitorlarla hazırlıq məşğələlərində olurlar. Bu isə onların məktəbdənkənar fəaliyyətini məhdudlaşdırır.

Bundan əlavə yeniyetmələrin stress səviyyəsini azaltmaq üçün məktəblərdə psixoloji dəstək proqramlarının inkişaf etdirilməsi vacibdir. İctimaiyyət də uşaqların yalnız akademik nəticələrinə deyil, eyni zamanda yaradıcılıq, idman, sosial və emosional bacarıqlarının inkişafına diqqət yetirməlidir. Belə yanaşma onların özünə inamını artırır və uğursuzluq qorxusunu azaldır. Cəmiyyətin verdiyi müsbət dəstək, balanslı təhsil strategiyaları və fərdi bacarıqların təşviqi, yeniyetmələrin həm akademik, həm də emosional rifahına uzunmüddətli təsir göstərir.

Zemfira Məmmədqızı