XOYSKİNİN MÜTƏRƏQQİ BAXIŞLARININ TƏMƏLİ AİLƏDƏ QOYULUB

Bu il müstəqil Azərbaycanın qurucularından biri, görkəmli dövlət xadimi, hüquqşünas və maarifçi Fətəli xan Xoyskinin anadan olmasının 150 illiyi qeyd olunur. Xoyskinin irsi yalnız Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət quruculuğu ilə deyil, eyni zamanda təhsilin, hüquq sisteminin və cəmiyyətin modernləşməsinin əsasları ilə sıx bağlıdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 17 sentyabr 2025-ci il tarixli “F.X.Xoyskinin 150 illiyinin qeyd olunması ilə bağlı sərəncamı” da bunu təsdiqləyir.

Xoyski Rusiya imperiyası II Dövlət Dumasının deputatı, Zaqafqaziya Komissarlığı nəzdində xalq maarif komissarı, Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının ədliyyə naziri, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının ilk sədri, daxili işlər, ədliyyə, xarici işlər naziri vəzifələrində çalışıb.

Fətəli xan Xoyskinin həyatı və fəaliyyəti göstərir ki, milli dövlətçilik ideyası yalnız hərbi-siyasi mübarizə ilə deyil, maarifçilik, təhsilin inkişafı, qərb hüquq mədəniyyətinin mənimsənilməsi və ictimai şüurun yenilənməsi ilə inkişaf edə bilər. O bu prinsipləri şəxsi həyatında da, siyasi lider kimi fəaliyyətində də ardıcıllıqla həyata keçirib.

1875-ci ildə Şəkidə, nüfuzlu Xoylu nəsillərdən birində doğulan Fətəli xan ailədə Şərq ənənələri ilə rus və Qərb maarifçiliyinin təsiri altında tərbiyə alıb. Bu sintez sonradan onun dünyagörüşünün formalaşmasında həlledici rol oynayıb. Ailəsində savada və dillərə böyük önəm verildiyindən Fətəli xan kiçik yaşlarından həm ana dilini, həm də rus dilini mükəmməl öyrənib. Patriarxal mühitə baxmayaraq, ailəsində qız və oğlan uşaqlarının təhsilinə eyni dərəcədə diqqət yetirilməsi gələcək dövlət xadiminin düşüncə tərzində elm və təhsilə daha mütərəqqi baxışın formalaşmasına təsir edib.

Fətəli xan Xoyski Qafqazın nüfuzlu orta təhsil müəssisələrindən olan Gəncə klassik gimnaziyasına, sonra Moskva Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olub. Buradakı mühit onun intellektual inkişafında böyük rol oynayıb. Moskva Universitetində təhsil həmin dövrdə Qafqaz müsəlmanları üçün nadir və böyük uğur sayılırdı. Universitet ona yalnız hüquq bilikləri deyil, həm də dövlət idarəçiliyi, liberal-demokratik ideyalar və dünyəvi dövlət modeli haqqında biliklər qazandırıb. O burada Qərb hüquq düşüncəsinin əsas prinsiplərini, hüququn aliliyi, qanun qarşısında bərabərlik, vətəndaş məsuliyyəti, mülki cəmiyyət institutları kimi anlayışları öyrənib və sonradan milli dövlət quruculuğunda tətbiq edib.

Təhsilini başa vurduqdan sonra o, Zaqafqaziya məhkəmə sistemində müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. Xoyskinin bioqrafiyasını araşdıran tarixçilər qeyd edir ki, onun hüquqşünas kimi fəaliyyəti yalnız peşəkarlıqla kifayətlənmir. O eyni zamanda cəmiyyətin ədalət və qanunçuluq mədəniyyətini təbliğ edib.

1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan olunanda dövlətin qurulmasında aparıcı rol oynayan şəxslərdən biri məhz Fətəli xan Xoyski olub. O, Cümhuriyyətin həm ilk hökumət başçısı, həm də ən fəal islahatçı liderlərindən biri idi.

Cümhuriyyət dövründə təhsilin dövlət siyasətində prioritet elan edilməsi Xoyski hökumətinin məsələyə nə qədər ciddi yanaşdığının göstəricisi idi. Azərbaycanda təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi, tədrisin ana dilində aparılması haqqında Milli hökumətin məşhur 28 avqust 1918-ci il qərarını, bundan əvvəl isə “Türk (Azərbaycan) dilinin dövlət dili elan edilməsi haqqında” 27 iyun 1918-ci il tarixli qərarlarını o imzalayıb.

Onun təhsilin dünyəviləşməsi yönündə atdığı addımlar yeni tipli məktəblərin açılmasını sürətləndirdi, müəllim hazırlığı və maarif işçilərinin sayı artırıldı. Xoyski hökuməti Şərq və Qərb təhsil modellərinin sintezinə əsaslanan maarif konsepsiyasını formalaşdırdı. Bu konsepsiyada Bakı Dövlət Universitetinin yaradılması həlledici qərar idi. Onun Azərbaycan tarixindəki ən böyük xidmətlərindən biri 1919-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin açılması üçün göstərdiyi səylər olub.

BDU-nun yaradılması ilə ölkədə milli kadr hazırlığı sistemi quruldu, hüquq, tibb, tarix, filologiya kimi sahələrdə peşəkarların yetişdirilməsinə başlanıldı, təhsilin milliləşməsi prosesi sürətləndi. Bu hadisə ilə Azərbaycanın intellektual müstəqilliyinin əsası qoyuldu.

Xoyski universitetin yaradılmasını sadəcə bir təhsil layihəsi deyil, dövlətin varlığı üçün zəruri mədəni-siyasi institut hesab edirdi. Xoyskinin maarifçilik siyasətində qadınların təhsili, dünyəvilik və modernlik xüsusi yer tuturdu. O yalnız ali təhsilin deyil, bütün maarif sisteminin modernləşdirilməsinin tərəfdarı idi. Həmin dövr üçün inqilab sayılan qadınların təhsili məsələsində o, mütərəqqi fikirləri müdafiə edirdi. Cümhuriyyətin mövcud olduğu 2 il ərzində təhsilə başlayan qadınların sayı artdı, qız məktəbləri genişləndi, qadın müəllimlər üçün kurslar təşkil edildi.

Bu, Xoyskinin təhsil ideologiyasının əsas tələblərindən idi. O, təhsilin dinin təsirindən çıxması və dünyəvi-elmi əsasda qurulmasının əhəmiyyətini xüsusi vurğulayırdı. Bu, milli ideologiyanın modern müstəvidə formalaşmasına imkan verirdi.

Xoyski Rusiya və Avropa təhsil sistemlərinə yaxşı bələd olduğuna görə bu modellərin Azərbaycan reallıqlarına uyğunlaşdırılmasını müdafiə edirdi.

Tədris proqramlarının yenilənməsi, elmi-tədqiqat fəaliyyətinə diqqət onun maariflə bağlı planlarının tərkib hissəsi idi. 100 azərbaycanlı gəncin xaricdə təhsilə göndərilməsi planı həmin dövr üçün analoqu olmayan böyük hadisə idi. Müqayisə üçün qeyd edim ki, həmin dövrdə İran və Osmanlı imperatorluğu kimi böyük dövlətlərdə, Azərbaycanla bərabər müstəqillik qazanan qonşu Gürcüstanda bu say olduqca aşağı idi.

ADR-in süqutundan sonra, 1920-ci ildə Tiflisdə qətlə yetirilən Fətəli xan Xoyski Azərbaycan tarixində millət və dövlət ideallarına sadiq bir şəxsiyyət kimi tanınır. Onun təhsil sahəsində gördüyü işlər və irəli sürdüyü ideyalar müasir Azərbaycan təhsil sisteminin formalaşmasında, milli universitet modelinin inkişafında, hüquq, idarəetmə və maarifçilik ənənələrinin güclənməsində bu gün də öz təsirini göstərməkdədir.

XXI əsrdə Azərbaycan təhsilinin modernləşdirilməsi istiqamətində atılan addımlar Xoyski ideyalarının davamıdır.