FİZİKA DƏRSİNDƏ İNTERAKTİV KEYS METODUNUN TƏTBİQİ METODİKASI

Məqalədə VIII sinif fizika təlimi nümunəsində şagirdlərdə elmi savadlılığın formalaşdırılmasında interaktiv keys texnologiyasının rolu, yeri və əhəmiyyəti əsaslandırılıb. Bundan əlavə, təlim prosesində keys texnologiyasının ümumi məqsəd və vəzifələri qeyd olunaraq onun tətbiqinin təşkili metodikası işlənib. “Molekulların istilik hərəkəti. Temperatur”, “Cisimlərin istidən genişlənməsi” və “Cisimlərin elektriklənməsi. Elektrik yükü” mövzularının tədrisinin müxtəlif mərhələlərində keys texnologiyası əsasında keyfiyyət xarakterli eksperimental situasiya tapşırıqlarının icrasına dair praktik dərs nümunəsinin metodikası təqdim olunub. Şagirdlərdə formalaşdırılacaq elmi savadlılıq səriştəsinin dörd meyarı üzrə (“şəxsiyyət”, “tənzimləmə”, “idraki” və “kommunikativlik” meyarları) eksperimental və kontrol sinif şagirdlərinin təlim nəticələrinin qiymətləndirilməsinə həsr olunan pedaqoji eksperimentin gedişi və nəticələri araşdırılıb.

GİRİŞ

Keys (ingilis dilində – case) keçmişdə baş vermiş real hadisələri və müəyyən şəraitdə formalaşmış konkret vəziyyəti faktlar əsasında
təsvir edən təlim materialıdır.

Keys metodu – şagirdlər tərəfindən müxtəlif nəzəri və praktiki situasiyaları müəyyən kombinasiyalarda nəzərdən keçirməklə mövzunun öyrənilməsidir (Nemec, 2019). Bu metodu tətbiq etməklə müvafiq təlim məqsədlərinə nail olmaq üçün istifadə olunan konkret situasiyanın ətraflı təhlilini aparmaq mümkündür. Onun digər üstünlüyü nəzəriyyə ilə təcrübənin vəhdətidir.

Keys metodunun tətbiqi zamanı müəllim şagirdlərə müvafiq tapşırıqlar verir və müəyyən situasiyada müstəqil olaraq mürəkkəb bir problemin həlli yolları axtarılır. Bu metod mövzu üzrə nəzəri bilikləri, şagirdlərin praktiki fəaliyyətini, öz düşüncələrini ifadə etmək, fərqli fikirləri dinləmək bacarığını aktivləşdirməyə imkan verir. Şagirdlər müxtəlif situasiyanı təhlil etmək, alternativ həll yollarını qiymətləndirmək, əlverişli variant seçmək və onun həyata keçirilməsi üçün plan qurmaq bacarıqlarını təkmilləşdirirlər (Paşayev, Rüstəmov, 2012).

Fizika üzrə elmi savadlılıq, ümumtəhsil müəssisələrində şagirdlərin təbiət, məişət, istehsalat və texnoloji proseslərin elmi əsaslarına dair düzgün qərarlar qəbul edə bilmək bacarığı ilə xarakterizə olunur. Fizika təlimində elmi savadlılığın aşılanması dedikdə isə şagirdlərdə aşağıdakı bilik və bacarıqların inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulur:

1. Fizikanın digər fənlərlə (xüsusilə təbiət fənləri ilə) inteqrativ biliklər sisteminə malik olması;
2. Fizika elmi və texnologiya ilə əlaqədar həyati situasiyaları anlamaq (müəllimin rəhbərliyi altında şagirdlərin irəli sürdükləri problemli situasiyalar əsasında) (Əliyev, Əhmədov, 2016).
3. Aşağıdakı təlim nəticələrinə yiyələnmək:

• bilik və yaş səviyyəsinə uyğun elmi fərziyyələr irəli sürmək;
• müxtəlif təlim resurslarından lazımi məlumatları toplayıb sistemləşdirmək və oradan ən vacib anlayışları seçərək istifadə etmək;
• sübuta yetirilmiş faktlar əsasında nəticə çıxarmaq, nəzəri və praktik əhəmiyyətli proqnoz vermək;
• təbiət və məişət hadisələrinin, texnoloji proseslərin elmi izahını vermək, ümumiləşmələr aparmaq və nəticələrini dəyərləndirmək.

      4. Fizika elminə maraq göstərmək, onun ölkəmizin təbii sərvətlərinin aşkarlanmasının, ondan səmərəli istifadə edilməsinin, ətraf
mühitin qorunmasının elmi əsaslarını təşkil etdiyini dəyərləndirmək [tədqiqatın affektiv (təsiredici) komponenti] (Paşayev, Rüstəmov,
2012).

Beləliklə, VIII sinifdə fizika təlimi nümunəsində interaktiv keys texnologiyası əsasında həyati situasiyalara aid problemlərin  aradılması və həll olunması şagirdlərdə elmi savadlılıq səriştəsinin formalaşdırılmasına müsbət təsir göstərir.

İNTERAKTİV KEYS TEXNOLOGİYASININ MƏQSƏD VƏ VƏZİFƏLƏRİ

Bu texnologiyanın məqsəd və vəzifələri aşağıdakı müddəalarla müəyyən edilir:

• Aparıcı ideyanın inkişafı. Aparıcı ideyanın məzmunu qısaca təsvir olunur. O, müəllimə problemin keys araşdırmasını (case-study) qiymətləndirməyə imkan verir. Adətən, dərs mühitindəki situasiyanı, daxili mühiti, təşviq sistemini, gələcəkdə əsas uğur amillərini və s. müəyyən edir.
• Problem müsahibə. Təlim prosesi suallar əsasında baş tutursa, bu halda mümkün cavabların maksimum sayı, müxtəlif cavabların müsbət və mənfi tərəfləri təqdim olunur. Təlim prosesində şagirdlərin bilik, bacarıq və səriştələrini “yoxlamaq” üçün mümkün qədər çox sual və problemlər müsahibəyə daxil edilir.

Problem müsahibədə aşağıdakı təlim komponentləri nəzərə alınır:
a) keys müsahibəsinin dərsin hansı mərhələsi üçün nəzərdə tutulduğu;
b) sualların faiz nisbəti: faktoloji, praktik tətbiqi və bəşəri dəyərlərin sualların hansı hissəsini təşkil etməsi. Adətən, faktoloji sualların miqdarı – 40%, tətbiqi – 35%, qlobal (ekoloji, sağlamlıq və s.) – 25% nisbəti şagirdlərin bilik və bacarıqlarının qiymətləndirilməsi üçün optimal hesab olunur;
c) müsahibənin sinfin fənn üzrə ümumi təlim nəticəsinə uyğunluğu; 
d) müsahibənin xarakteri və məzmunu: Sualların məzmunu təbiət, məişət hadisələri və texnologiyaların iş prinsipinin elmi əsaslarına
dair müxtəlif situasiyalara, xaraktercə isə adi təmrin, eksperimental, qrafik və şəkil-sxem tipli olmasına üstünlük verilir;
e) müsahibə suallarının ölçüləbilən olması: elə suallara üstünlük verilir ki, şagirdlərin cavablarını qiymətləndirmək mümkün olsun;
f) müsahibənin ümumi xarakterinin qabaqcadan müəyyənləşdirilməsi: onun yoxlayıcı, yaxud öyrədici olmasına dair qısa təlimat, habelə həll texnologiyasına aid nümunələrin verilməsi.

• Keys texnologiyasında interaktivlik. Bəzi psixoloq və pedaqoqlar təlim prosesində interaktiv keys texnologiyasının tətbiqi metodikasına müxtəlif yanaşmalar təklif etmişlər (Ugrinovich, 2015; Beauchamp, 2004; Cooper & McIntyre, 1996; John & Sutherland, 2004; Hart & Staveland, 1988; Yin, 2013) (Cədvəl 1).

Cədvəl 1 Keys texnologiyasında interaktivlik

• Keysin hazırlanması üçün mənbələr (Cədvəl 2)

Cədvəl 2 Keysin hazırlanması üçün mənbələr

• Keys texnologiyasında tətbiq edilən problemli situasiyaların növləri. Mürəkkəblik dərəcəsi və məqsədinə, növlərinə görə Keys texnologiyası cədvəl 1-dəki kimi qruplaşdırıla bilər (İbrahimov, Hüseynzadə, 2018; Əliyev, Əhmədov, 2016) (Cədvəl 3).

Cədvəl 3 Keys texnologiyasında tətbiq edilən problemli situasiyaların növləri

TƏLİM PROSESİNDƏ İNTERAKTİV KEYS TEXNOLOGİYASININ TƏTBİQİNİN TƏŞKİLİ

İnteraktiv keys metodu ilə təşkil olunan dərslərdə fənn müəlliminin və şagirdlərin özünəməxsus öhdəlikləri vardır (Cədvəl 4-5).

Cədvəl 4 Keys texnologiyasının tətbiqi prosesində müəllimin öhdəliyi

Cədvəl 4-də qeyd olunanları ümumiləşdirərək deyə bilərik ki, müəllim keysdən dərsin istənilən mərhələsində istifadə etməklə şagirdlərin qrup fəaliyyətinə, qrup təqdimatları ilə müzakirələrin təşkilinə nail ola, təhsilalanların məlumat mübadiləsi aparmalarına şərait yarada, yekunda isə görülən işi qiymətləndirə bilər.

Fizikadan keys texnologiyasının tətbiqi ilə praktik dərs nümunəsi

Keys 1.

Mövzu: “Cisimlərin istidən genişlənməsi”.

Maraqoyatma mərhələsi.

Dəmiryolu relsləri. Dəmir yolu çoxsaylı polad relslərdən ibarətdir. Polad relslər döşənərkən, onlar arasında kiçik boşluqlar saxlanılır.
(Şəkil 1).

Şəkil 1 Dəmiryolu relsləri

Beynəlxalq neft və qaz kəməri.

Bakı-Tbilisi-Ərzurum və Bakı-Tbilisi-Ceyhan qaz və neft kəmərlərinin bəzi hissələrində borular “Π” formasında qaynaq edilir (Şəkil 2).

Şəkil 2 Boruların “П” formasında birləşdirilmiş hissəsi

Sual 1. Relslər arasında kiçik boşluqların saxlanılma səbəbi nədir?
Sual 2. Niyə neft (və ya qaz, su) kəmərlərinin bəzi hissəsində borular düz deyil, “Π” formasında qaynaq edilir?
Sual 3. Bu hadisələrdə hansı ümumi fiziki qanunauyğunluq nəzərə alınmışdır?
Sual 4. Metal məmulatlardan istifadə edilən daha hansı texnoloji qurğuları misal göstərə bilərsiniz ki, onlarda da həmin fiziki qanunauyğunluqlar nəzərə alınmışdır?
Sual 5. Əgər relslər arasında boşluqlar qoyulmasa, boru kəmərlərinin bəzi hissələri “Π” formasında qaynaq edilməsə, nə baş verə  bilər? Niyə?

Beləliklə, suallar aşağıdakı xarakteristikalara malikdir.

Sualın tipi: açıq, faktoloji.

Səriştə (kompetensiya): fərziyyə irəli sürmə; ünsiyyət; ümumi elmi.

Məzmun: elmi tədqiqat və tətbiq. 

Tətbiq sahəsi: nəqliyyat, texnologiya.

Kontekst: şəxsiyyət/kommunikativlik/idraki.

Keys 2. Mövzu: “Cisimlərin elektriklənməsi. Elektrik yükü”. Layihə (ev tapşırığı).

Əyləncə parkında.

Əyləncə parkında belə bir təcrübə aparın. Dostlarınızla birlikdə sürüşkəndən sürüşün. Bundan sonra barmağınızı yoldaşınızın barmağına toxundurun (Şəkil 3).

Şəkil 3 Sürüşkəndən sürüşdükdə hansı fiziki hadisə baş verdi?

Sual 1. Bu zaman hansı hadisəni müşahidə etdiniz?

Bu nə möcüzədir?

Bu fənd üçün bizə müxtəlif ölçülü 2 ədəd birdəfəlik plastik (polistirol) boşqab lazımdır. Böyük boşqabı başıaşağı masa üstünə qoyuruq. Kiçik ölçülü boşqabı isə quru dəsmal ilə bir neçə saniyə sürtürük (Şəkil 4, a). İndi dəsmalla sürtdüyümüz kiçik boşqabı böyük boşqabın üzərində yerləşdirməyə çalışırıq. O, bu zaman niyə yan tərəfə itələnir (Şəkil 4, b)? Ovcumuzu tərs çevrilmiş böyük boşqabdan təxminən 15 sm yuxarı tutub araya kiçik boşqabı gətirsək, o, dərhal əlimizə yapışacaq (Şəkil 4, c).

Şəkil 4 Sürtünmə nəticəsində boşqabların elektriklənməsi

Sual 2. Niyə polistrol boşqabı dəsmalla sürtüb ağzıaşağı qoyulmuş böyük polistrol boşqabın üzərində yerləşdirmək istədikdə o, kənara itələndi?

Sual 3. Niyə dəsmalla sürtülən boşqab ovcumuza yapışdı?

Sual 4. Bu iki hadisədə ümumi qanunauyğunluq nədir?

Beləliklə, suallar aşağıdakı xarakteristikalara malikdir.

Sualın tipi: açıq, eksperimental.

Səriştə (kompetensiya): fərziyyə irəli sürmə; proqnozlaşdırma.

Məzmun: elmi tədqiqat və tətbiq.

Tətbiq sahəsi: fizika ilə məişət hadisəsinin əlaqəsi.

Kontekst: şəxsiyyət/tənzimləmə.

Keys 3. Mövzu: “Molekulların istilik hərəkəti. Temperatur”.                              Şəkil 5 Diffuziya hadisəsi

“Yaradıcı tətbiqetmə” mərhələsi.

Təchizat: şüşə fincan (2 ədəd), çay paketi (2 ədəd), elektrik  çaydanı və su. 

İşin gedişi:

1. Fincanlardan birinə otaq temperaturunda su, digərinə isə həmin miqdarda isti su tökün.
2. Fincanların hər birinə eyni anda çay paketi daxil edin və baş verən hadisəni izləyin (Şəkil 5, a-b).

Nəticənin müzakirəsi:

Sual 1. Çay paketini fincanlardakı suya daxil etdikdə nə müşahidə etdiniz?

Sual 2. Hansı fincandakı suyun rəngi daha sürətlə dəyişməyə başladı? Hadisənin səbəbini molekulların istilik hərəkəti ilə necə əlaqələndirmək olar?

Sual 3. Bu hadisə necə adlanır? Məişətdə rast gəldiyiniz bir neçə belə hadisəyə misal söyləyə bilərsinizmi?

Suallar aşağıdakı xarakteristikalara malikdir.

Sualın tipi: açıq-eksperimental, faktoloji.

Səriştə (kompetensiya): tətbiq; ünsiyyət; proqnozlaşdırma.

Məzmun: elmi tədqiqat və tətbiq.

Tətbiq sahəsi: fizika ilə məişət hadisəsinin əlaqəsi.

Kontekst: idraki/kommunikativlik/tənzimləmə.

PEDAQOJİ EKSPERİMENT

2021/2022-ci tədris ilinin sentyabr və fevral aylarında Laçın rayonu P.Məmmədov adına 46 nömrəli tam orta məktəbin 8-ci sinif şagirdlərində interaktiv keys texnologiyasının tətbiqi ilə fizika üzrə elmi savadlılıq səriştəsinin inkişaf etdirilməsi məqsədilə pedaqoji eksperiment apardıq. Eksperimentə eyni müəllimin iki sinfi cəlb edildi: 8a sinfi kontrol, 8b sinfi isə eksperimental sinif oldu. Həm kontrol, həm də eksperimental siniflərdə şagirdlərin qrup fəaliyyəti təşkil edildi.

Eksperimental sinifdə fənn müəllimi “Molekulların istilik hərəkəti. Temperatur”, “Cisimlərin istidən genişlənməsi” və “Cisimlərin elektriklənməsi. Elektrik yükü” mövzularına aid tərtib etdiyimiz keyfiyyət xarakterli problemin məzmunu ilə şagirdləri tanış edib, uyğun
suallar ətrafında onların fəaliyyətini – “Casestages (keys-mərhələləri)” təşkil etdi. Belə ki, şagirdlər dərsin müxtəlif mərhələlərində təlim materialı ilə təmin edildi. Onlar “Case-stages” texnologiyasının tələbinə uyğun olaraq görəcəkləri işin tam təsviri ilə yanaşı, istifadə ediləcək ləvazimatla, işin gedişinə aid təlimatla təchiz olundular. Bundan əlavə, şagirdlər qabaqcadan hazırlanmış suallar vasitəsilə problemli situasiyanın həlli prosesində düzgün qərarların qəbuluna yönəldildi. Burada əsas məqsəd “Case-stages” texnologiyası əsasında uyğun mövzuların təlimini həyata keçirməklə onun başlıca məqsədinə – şagirdlərin qruplarda əməkdaşlıq şəraitində birgə fəaliyyətinin təşkil edilməsinə, təqdim olunan problemli situasiyanın təhlil olunaraq onun həll variantlarının hazırlanmasına, problemin praktik həlli üçün təklif olunan alqoritmləri dəyərləndirərək onlardan ən əlverişlisinin seçilməsinə, nəticələrinə dair təqdimatların hazırlanmasına nail olmaqdır. Bu zaman liderlər qrupun fəaliyyətinin nəticəsinə dair təqdimat hazırlayır, qrupun digər üzvləri isə müəllimin rəhbərliyi ilə müzakirələrə qoşulurlar.

Kontrol sinifdə isə fənn müəllimi “Molekulların istilik hərəkəti. Temperatur”, “Cisimlərin istidən genişlənməsi” və “Cisimlərin elektriklənməsi. Elektrik yükü” mövzularının tədrisini özü məqsədəuyğun bildiyi pedaqoji texnologiya əsasında, əsasən, ənənəvi metodla qurmağa üstünlük verdi.

Cədvəl 5 Keys texnologiyasının tətbiqi prosesində şagirdin öhdəliyi

Cədvəl 6 Elmi savadlılıq meyarı və göstəriciləri

Beləliklə, pedaqoji eksperiment üzrə apardığımız monitorinqlərdə 8-ci sinifdə keçilən fizika dərslərində müvafiq mövzuların  “Casestages” texnologiyası əsasında problemli situasiya eksperimentlərinin tətbiqi yolu ilə şagirdlərdə elmi savadlılıq səriştəsini formalaşdırma dinamikasının nəticələrinin beşballı qiymətlərlə dəyərləndirilməsini həyata keçirdik. Siniflərdə şagirdlərin sayı uyğun olaraq kontrol sinifdə (8a) 26, eksperimental sinifdə isə (8b) 27 olmuşdur (Cədvəl 7).

Cədvəl 7 8-ci sinif şagirdlərinin qiymət göstəriciləri

Cədvəl göstəricilərinə əsasən eksperimental və kontrol sinif şagirdlərinin elmi savadlılıq səriştəliliyinin inkişaf dinamikası diaqramını qurduq (Diaqram 1). Bu məqsədlə şagirdlərin topladıqları orta qiymət aşağıdakı düsturla təyin olunmuşdur:

Burada– uyğun olaraq eksperimental və kontrol sinif şagirdlərinin topladığı orta qiymət; n – uyğun qiymətin sayı; N – şagirdlərin ümumi sayıdır. 

Diaqram 1 8-ci sinif şagirdlərinin qiymət göstəricilərinin dinamikası

Beləliklə, sentyabr ayı üçün eksperimental sinif üzrə şagirdlərin topladığı orta qiymət göstəricisi aşağıdakı kimi hesablanmışdır:

Kontrol sinif üzrə şagirdlərin topladığı orta qiymət göstəricisi belə olmuşdur:

Diaqram 1-dən göründüyü kimi, pedaqoji eksperimentdə “Case-stages” texnologiyası əsasında təşkil olunan dərsdə eksperimental sinif (8b) şagirdlərinin yalnız “tənzimləmə” meyarı “4” baldan cüzi aşağı, qalan meyarlar üzrə göstəriciləri isə “4” baldan yuxarıdır. Kontrol sinif (8a) şagirdlərinin elmi savadlılıq səriştəsinin meyar göstəriciləri “3” bal ilə “3,3” bal aralığındadır. Deməli, fizika təlimində interaktiv keys texnologiyasından istifadə olunduğu eksperimental sinifdə elmi savadlılıq səriştəsinin inkişaf səviyyəsi kontrol sinif şagirdlərinə nəzərən əhəmiyyətli dərəcədə yüksək olmuşdur. Beləliklə, apardığımız pedaqoji eksperimentin nəticələri tədqiqat işin fərziyyəsinin doğruluğunu təsdiq etdi, yəni ümumtəhsil məktəblərinin 8-ci sinif fizika dərslərində tətbiq olunan interaktiv keys texnologiyası şagirdlərdə fizikadan elmi savadlılıq səriştəsinin inkişaf etdirilməsinə əlverişli şərait yaradır.

NƏTİCƏ

Apardığımız araşdırmalara əsasən Keys metodunun tədris fəaliyyətində tətbiqi sayəsində aşağıda qeyd olunan təlim nəticələri əldə edildi:

1. Şagirdlərdə informasiyalarla işləyə bilmək səriştəsinin inkişafına nail olundu.
2. Təhsilalanlarda tənqidi düşünmə bacarıqlarının inkişaf etdirilməsinə şərait yaratması aşkar edildi.
3. Şagirdlərdə ünsiyyət mədəniyyətinin formalaşmasına əlverişli şərait yaratdığı müəyyən olundu.
4. Təhsilalanlarda fənnə marağın yüksəlməsinə müsbət təsir göstərdiyi aşkar edildi. 

İstifadə edilmiş ədəbiyyat

¹ Beauchamp, G. (2004). Teacher use of the interactive whiteboard (IWB) in primary schools – towards an effective transition  framework. Technology, Pedagogy and Education, 13, 329-349.
² Cooper, P., and McIntyre, D. (1996) Effective teaching and learning: teachers’ and students’ perspectives Buckingham: Open  University Press.
³ Əliyev, P.B., Əhmədov, H.H. (2016). Təhsil müəssisələrində tərbiyə işinin təşkili. Bakı: Təhsil.
⁴ Hart, S.G., & Staveland, L.E. (1988). Development of NASA-TLX (Task Load Index): Results of Empirical and Theoretical  Research. In Advances in Psychology (Vol. 52, pp. 139–183).
⁵ İbrahimov, F.N., Hüseynzadə, R.L. (2018). Pedaqogika. Bakı: Mütərcim.
⁶ John, P., and Sutherland, R. (2004). Teaching and Learning with ICT, New Technology, New Pedagogy? Education, Communication and Information 4, 101-107.
⁷ Lebedev, O.Y. (2004). Situatsionnyye zadachi: chto oni mogut izmenit' v uchebnom protsesse?//Uchimsya vmeste reshat' problemy. B.1.: Obrazovaniye kul'tura. SPb.
⁸ Němec, M. (2019). Modern methods applied in teaching physics. In Communications: scientific letters of the University of Tilina. – ISSN 1335-4205. - Vol. 12, no. 3, p. 72-74.
⁹ Paşayev, Ə.X., Rüstəmov, F.A. (2012). Pedaqogika. Bakı: Nurlan.
¹⁰ Ugrinovich, N.D. (2015). Uchebnik Informatika i IKT 10 klass bazovıy kurs. 6-ye izd. / N. D. Ugrinovich; M.: BINOM. Laboratoriya znaniy.
¹¹ VIII sinif Fizika. Dərslik, s. 8.
¹² Yin, R.K. (2013). Case study research: Design and methods. Sage publications.