NİZAMİ GƏNCƏVİ VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ

Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi əsərlərini fars dilində yazsa da, milli mənsubiyyətini heç vaxt unutmamışdır. O bunu əsərlərində dönə-dönə vurğulamış, mənsub olduğu xalqdan, onun mənəvi, mədəni dünyasından, tarixi qəhrəmanlığından söz açmışdır. Xüsusilə epik əsərlərində işlətdiyi türk-Azərbaycan sözləri, o cümlədən xalqımızın bədii düşüncəsini təcəssüm etdirən və yalnız bizə aid olan atalar sözləri, hikmətli sözlər və məsəllər onun azərbaycanlı olduğunun ən bariz sübutudur. Müşahidələr göstərir ki, çox böyük ehtimalla şairin əsərlərində canlı danışıq dilindən götürülmüş yüzdən artıq kəlmənin işlədilməsi təsadüfi hadisə, yaxud söz ustadının sadəcə sinonimlik yaratmaq istəyi olmamışdır. Nizami dövrünün “gərək fars dilində yazsın sənətkar” stereotipini sındırmaq, türk-Azərbaycan sözləri ilə də mükəmməl əsərlər yazmağın mümkünlüyünü göstərmək istəmişdir. Bu həm bir ilk, həm də böyük missiya idi. Təsadüfi deyil ki, Nizamidən az sonra yaranan türkdilli bədii ədəbiyyat məhz onun təsiri ilə formalaşmış və inkişaf etmişdir. Nizami düşüncəsi, Nizami sözü bu ədəbiyyatın əsas leytmotivi olmuşdur. Buna görə də Nizaminin həyatını və yaşadığı tarixi dövrü dərindən öyrənmək, poetikasını təhlil etmək, dünyagörüşünün hüdudlarını müəyyənləşdirmək, onun haqqında müfəssəl təsəvvür yaratmaq baxımından şairin əsərlərindəki milli sözlərin öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır.

Nizami Gəncəvinin Azərbaycan ədəbiyyatına təsirindən bəhs edən təbib Cavad Heyət yazırdı: “Həqiqi bir müsəlman olan Nizaminin ana yurdu Azərbaycana, xüsusilə Gəncəyə və öz xalqına sevgisi, bağlılığı onun öz yurdunun gözəl təbiəti və mühitindən ilham alıb xalqının folkloru ilə bərabər, dilindən türkcə sözlər işlətməsinə və atalar sözlərinin farsca tərcümələrindən faydalanmasına səbəb olmuşdur” (Heyət, 2011).

Nizami Gəncəvinin əsərlərində işlətdiyi türk-Azərbaycan sözləri haqqında o qədər də əhatəli tədqiqat işləri aparılmamışdır. Bu barədə ilk yazıya M.Ə.Rəsulzadənin 1952-ci ildə Ankarada çap etdirdiyi “Azərbaycan şairi Nizami” kitabında rast gəlirik (Rəsulzadə, 2011). Daha sonra Ə.Şükürlü (Şükürlü, 2002), C.Heyət (Heyət, 2011), C.Ağamirov (Ağamirov, 2005), N.Xudiyev (Xudiyev, 2014), M.Yusifli (Yusifli, 2012) və başqa müəlliflər bu və ya digər dərəcədə bu məsələyə toxunmuşlar. N.Gəncəvinin ədəbi dilində işlənən türk-Azərbaycan sözlərinin tədqiqi onun yaradıcılığının və şəxsiyyətinin öyrənilməsi, XII əsr Azərbaycan dili haqqında təsəvvürün formalaşması, dilimizin fars dilinə əhəmiyyətli təsirinin izlənilməsi baxımından çox önəmlidir. Məhz bu önəmi nəzərə alaraq yuxarıda adlarını çəkdiyimiz tədqiqatçıların əsərlərinə əsaslanıb şairin poetik dilində, xüsusilə “Xəmsə”də işlənən milli sözlərimizin bəzilərinin işlənmə məqamlarına diqqət edək.

Aba

Kera yarəgi kəz sər-i qoft o quy
Ze mən cay aba konəd cost o cuy.

(Kimdə cəsarət var (ki) dedi-qoduçuluqla Məndən babalarının yerini söyləməyi sora?) (Şükürlü, 2002).

Bu sözə qədim türk yazılı abidələrinin dilində apa şəklində rast gəlinsə də (Malov, 1951), o, orta əsr türk mətnlərinə nisbətən müasir türk dillərində daha geniş yayılmışdır.

Müasir ədəbi dilimizdə işlənməyən aba sözü “əcdad”, “ata”, “ana”, “böyük bacı” mənalarında dialektlərimizdə geniş yayılmışdır: aba şəklində “ana” (Təbriz, Qax), “ata” (Quba, Ordubad, Zəngilan), “böyük bacı” (Çənbərək), abay şəklində “xala” (Qax) mənalarında işlənir.

Dialektlərdə aba sözünün a>ə fonetik dəyişikliyinə uğramış formasına da rast gəlinir: əbə “ana” (Lənkəran), “nənə” (Böyük Qarakilsə), “ata” (Zəngilan) (Əzizov, 2016).

Alaçıq

Besaraye-zərbe-hemmət beçə razeyn çe lafem Çe konəd be pa-ye pilan alaçuq-e torkmani (Himmət zərbi sarayında qəlp pula nə deyim, Türkmən alaçığı fillərin ayağı altında dayanarmı?) (Heyət, 2011).

Alaçıq sözü qədim türk mətnlərində alaçu formasında işlənmişdir (Kaşğarlı, 1985; Caferoğlu, 1968). “Çubuqdan qurulub üstü keçə ilə örtülən köçəri mənzili; çadır” (ADİL, 2006) mənasını verən bu söz dilimizdə indi də işlənir. H.Zərinəzadə sözü “ قوچ هلآ (āləçūq)̀ /ala+cıq/” kimi qeydə almışdır. El yaylaqdan enib, çayların üstlərinə düşüb, alaçıqlar tikib və qız-gəlin suya tökülüb aparırdılar (“Şəhriyar” dastanı) (Zərinəzadə, 1962). Ə.Şükürlünün fikrincə, bu kəlmə keçədən düzəldilmiş böyük mənasını ifadə edən ala və ev, ailə mənasını bildirən açuk/laçık/açak sözlərinin birləşməsindən törəmişdir (Şükürlü, 2002). B.Əhmədov isə alaçıq sözünün etimoloji izahını belə verir: “Sözün al hissəsi alın sözü ilə qohumdur. Mənası “qabaq”, “ön tərəf” deməkdir. Açıq isə elə indi də işlətdiyimiz kəlmədir, “bağlı olmayan” deməkdir. Alaçıqların qapısı olmurdu, ona görə də ona “alı (qabağı, qapısı) açıq” demişlər” (Əhmədov, 2015).

Amac

Maraqlıdır ki, bu söz “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə fars sözü olaraq “nişanə, hədəf, nişangah” mənalarında qeyd olunmuşdur (ADİL, 2006). Lakin istinad etdiyimiz tədqiqatçıların hamısı bu sözü türk sözü kimi qeyd edirlər. Orta əsr Azərbaycan klassiklərinin ədəbi dilində bu kəlməyə rast gəlinməsə də, M.Kaşğari amac sözünün iki mənasını göstərir:

1. Öküz və kənd təsərrüfatı aləti;
2. Hədəf, nişangah.

İkinci mənadakı söz -nı, -ığ, -ka, -lık şəkilçiləri ilə birgə işlənir: çak amaçnı urğıl “ta nişangahı vur ”; ok amaçığ kurşattı “ox hədəfi, amacı dəldi keçdi; okamaçka yastaldı “ox amacın bir yanına ildi”; amaçlık yer “atış üçün nişangah olaraq ayrıla yer” (Kaşğari, I c., 1985; Kaşğari, II c., 1985; Kaşğari, III c., 1985).

Nizami Gəncəvi amac sözünü aşağıdakı mənalarda işlətmişdir:

1. Atılan oxun, nizənin hədəf, nişan yeri mənasında:

Ze hər su ke costi yek amacqah
Zəmin qəşti əz zurməndiş-i çah.

(Harada bir hədəf seçib tapırdısa.
Güclü zərbəsi ilə (o) yerdə çuxur açırdı).

2. Hədəflə nişan alan şəxs arasındakı məsafə mənasında:

Gərd bər gərdan-i do şir-i əzim,
Kəs yek amacqah nəgoşt əz bim.

(O əzəmətli aslanların yaxınlığına Heç kim qorxudan bir ox uçuşu (qədər) yaxınlaşa bilmirdi) (Şükürlü, 2002).

Beyrəq // baydaq-bayraq

Zəminra ərz-i nize təng dade,
Həvara mois-i bəyrəq rəng dade.

(Nizələr yer üzünü daraltmışdı, Bayraqların dalğalanması havaya rəng vermişdi (Şükürlü, 2002).

Pərvin ze hərir-e zərd-o-əzrəq
Bər səncəq-e zər keşide beyrəq.

(Pərvin ulduzu sarı ipəkdən bayrağı altın bir sancağa çəkmişdi) (Rəsulazdə, 2011).

Məra pili sezəd kura konəm bənd,
To şahi bər to nətvan bəydəq əfkənd.

(Mən bir fili tutub bağlaya bilərəm, Sən şahsan (şahmatda) sənə qarşı bayraq qaldıra bilmərəm) (Şükürlü, 2002).

Bayraq sözünün mənşəyi ilə bağlı türkologiyada müxtəlif fikirlər var. Buna səbəb kəlmənin türk olmayan bəzi Avropa və Asiya xalqlarının da dilində işlənməsidir: alb. bayrak/bayak (bayraktar – bayraq gəzdirən); bolq. bayrak/baryak (bayraqdar); serb. bayrak (bayraktar); rum. bayrak (bayrakdar), ər. beyrek/bayrak, far. bayraq (Şükürlü, 2002).

B.Əhmədov yazır ki, M.Fasmerin fikrincə, qədim türk dillərində “hündür”, “dağ” anlamlarını əks etdirən bayır sözü mövcud olub. Bayraq da həmin sözlə bağlıdır, “yuxarı qaldırılan” deməkdir (Əhmədov, 2015).

L.Budaqov bayraq sözünü fars-türk, M.Qaffarov fars-ərəb, İ.Yaqello, F.Mikloşiç, İ.Vullers fars, F.Steynqass isə ərəb mənşəli hesab etmişdir. M.Rəsənen, G.Dörfer və C.Klousonun fikrincə, bayrak sözü sanskrit mənşəlidir və soqdi dili vasitəsilə qədim türk dillərinə keçmişdir (ESTY,
1978).

M. Kaşğari “Divan”ında bayraq sözünün batrak və bayraq fonovariantlarını qeyd etmişdir (Kaşğari, I c., 1985; Kaşğari, II c., 1985; Kaşğari, III c., 1985), qədim uyğur dilində isə daha əski variant olan badruk kəlməsi işlənmişdir (Caferoğlu, 1968).

G.İ.Ramstedt bayrak sözünün kökünü Ural-Altay dilləri nəzəriyyəsinə əsaslanaraq izah etmək istəmişdir. E.Sevortyan bu sözün qədim türk dilinə aid olduğunu və öncə batrak şəklində işlədilmiş olduğunu qeyd etmişdir (ESTY, 1978).

Bitiq-bitik

Qədim türk sözü hesab edilən bitik kəlməsi Nizami Gəncəvinin dilində, əsasən, məktub və namə sözlərinin sinonimi kimi işlədilmişdir.

Penhan vərəgi bexun sereşti,
Van bitigra bəru neveşti.

(Gizlicə olaraq varağı göz yaşı ilə isladır Və məktubu yazırdı).

Türkologiyada əsaslı şəkildə qəbul olunmuş fikrə görə, bitik kəlməsi yazmaq mənalı biti feilindən yaranmışdır. Qədim türk yazılı abidələrinin dili bunu sübut edir.

Biti//bitig kəlmələri orta əsr türk yazılı abidələrində də geniş yayılmışdır. M.Kaşğari biti sözünün “göydən gələn kitablardan hər biri” (Kaşğari, III c., 1985), bitigü sözünün “kitab, məktub, yazışmaq, yazılı şey” (Kaşğari, I c., 1985; Kaşğari, II c., 1985; Kaşğari, III c., 1985) mənalarını qeydə almışdır.

H.Zərinəzadə bitik kəlməsinin fars dilinə betek/petik/pəte formalarında “sənəd, yazı” mənalarında keçdiyini göstərmişdir. Bu sözlərlə yanaşı, tədqiqatçı “yazıçı” mənasında betekçi/pətekçi sözlərinin də Səfəvilər dövründə və sonralar ədəbi dilimizdə işləndiyini qeyd edir (Zərinəzadə, 1962). Məktub mənasında bitig/pitig sözünün Şah İsmayıl Xətainin “Dəhnamə”-sində işlənməsi bu fikrin əyani sübutudur:

Yazdım pitigi qamu sərasər,
Dutdum anı qarşuma bərabər

(Öz halımı ərzu faş qıldım, Yaşımla bitigni yaş qıldım) (Cavadova, 1977; Şükürlü, 2002).

Müasir Azərbaycan dilində bitik kəlməsi yalnız dua-piti, cadu-piti birləşmələrində qalmışdır.

Ekdəş

Bu kəlmə milliyyətcə fərqli ata və anadan dünyaya gələn övlad mənasını ifadə edir. Tədqiqatçıların fikrincə, iki sayının sonuna -daş şəkilçisinin artırılması yolu ilə meydana çıxmışdır.

Neqari ekdişəst in nəqş-e dəmsaz,
Pədər hendu vo madər torktənnaz,

((Bu) zövqlü naxış bənzərli ekdişdir,
Atası hindli, anası Türk gözəlidir) (Şükürlü, 2002).

Maraqlı bir məqamı da qeyd edək ki, Nizami Gəncəvinin dilində (məsələn, “Xosrov və Şirin” məsnəvisində) ikdiş variantına da rast gəlinir və bu kəlmə farsca durəq sözünün sinonimi kimi işlənmişdir:

Nezami ikdişi xəlvət neşinəst,
Ke nimi serkə, nimi onqəbudəst.

(Nizami xəlvətdə oturan bir ekdiş olduğuna görə Yarısı sirkə, yarısı baldır) (Şükürlü, 2002).

Diqqətə çatdırmaq istəyirik ki, ekdəş/yekdəş sözlərini “iki irqdən olan” mənasında H.Zərinəzadə də qeydə almışdır. O yazır: “ شدکا (ekdəş)… ümumiyyətlə, iki irqdən və cinsdən olan insana, heyvana deyilir. İki şeyin qarışması və birləşməsinə də deyilir.” (Zərinəzadə, 1962). Bu sitat göstərir ki, son dövr (Səfəvilər dövründən sonra) yazılı abidələrdə yayılmasa da, ən azından Nizaminin dövründən Səfəvilərə qədər ekdəş sözü ara-sıra işlənmişdir.

Moncuq (muncuq)

Bu kəlmə nəinki Azərbaycan dilində, demək olar ki, bütün türk dil arealında geniş yayılmışdır. Türkoloqların fikrincə, bu kəlmənin əsli boncuk sözüdür və həmin söz boy//boyun leksik vahidindən yaranmışdır: boy-un-cuk/bon-cuk. b~m əvəzlənməsi ilə (bən~mən əvəzliklərində olduğu kimi) Azərbaycan dilində muncuq variantında işlənir.

Nizami Gəncəvi moncuq sözünü aşağıdakı mənalarda işlətmişdir:

1. Günəşin yer üzərinə yaydığı şüalar mənasında:

Ço əz rayət-i şir-i peykər sepehr,
Bər avərd moncuq tabənde mehr.

(Aslan kimi gözəl göyün bayrağından
Günəş parlaq muncuğunu çıxartdı).

2. Bayrağın ağacı, əlcəyi mənasında:

Bəsi bər əz Kaviyani derəfş
Bemoncuq bər zəd pərəndi benəfş.

(Gavəlilərinkindən uca bir bayraq olaraq
Dəstəyinə mavi ipək çəkdi).

3. Döyüşçü papağını bəzəyən əşya (muncuq) mənasında:

Ze mouç-e xun ke bər mişod beəyyuq
Por əz xun qəşte taşeqhayi moncuq.

(Əyyuqa qədər gedib çatan qan dolçasından
Muncuqlu tas yeri qanla dolmuşdu).

Ze hər su deyləmi kərde beəyyuq
Fəru həşte qole çun çə’d-i moncuq.

(Hər tərəfdə deyləmli (qul) Əyyuqa qarşı
baş qaldırmış Başlarına muncuqlu papaq
qoymuşdular) (Şükürlü, 2002).

Ouc (ovuc)

Bu söz ayrı-ayrı türk dillərində ovuc, ouc, uvuç, us, oş, ivas, havuç və s. formalarda yayılmışdır. Nizami Gəncəvi bu sözü farsca kəf kəlməsinə, yaxud kəfe dəst izafət birləşməsinə paralel olaraq işlətmişdir.

Afıtabi dər ouc-i xiş bolənd,
Dər qeran ba Utaridəş peyvənd.

(Günəşi öz ovucunda ucaldaraq
Onu Ütaridlə birləşdirmişdi).

Əz təbi’eyi o həndəsi yo necum,
Həme dər dəst-i oucu monhəre mum.

(Təbiət, həndəsə və nücum (elmlərin)dən
Hamısı onun ovucunda mum topu (kimi)).

Tutmac

Bu kəlmə yarpaq-yarpaq kəsilən xəmir, lobya, qatıq (ayran) və sarımsaq qatışığından bişirilən ən qədim türk yeməklərindən birinin adını bildirir (Şükürlü, 2002). Azərbaycan ədəbi dilində qeydə alınmasa da, dialektlərimizdə xörək adı kimi iki fonovariantda bu gün də yaşayır: 1) tutmac (Ağcabədi, Göyçay, İmişli, Quba, Oğuz, Şamaxı, Ucar); 2) tutmaş (Ağdam, Basarkeçər, Mingəçevir, Şuşa) (ADDL, 2007).

Tutmac sözü qədim türk dili lüğətlərində də (M.Kaşğarinin “Divan”ı, V.Radlovun lüğəti və s. ) xəmirdən hazırlanmış xörək adı kim
qeyd olunmuşdur. 

Nizami bu kəlməni yalnız “Yeddi gözəl” məsnəvisində işlətmişdir:

Xar kəz nəxl dur şod tacəş,
Bəh ke sazənd six-e tutmacəş.

(Xurma ağacının başından düşən tikandan Tutmac bişirmək üçün odun düzəltmək daha yaxşı olar).

Ari, anra ke dər şekom-e duhələst,
Bərq-e tutmac bəh ze bərq-e qoləst.

(Bəli, o adam ki qamı dümbəy (kimidir, ona) Tutmac yarpağı gül yarpağından daha
yaxşıdır).

Təngə (dəngi)

Kərde girət bəhəm lebanqi çənd,
Əz həram o həlal dənqi çənd.

(Böyük bir bağır-çığırla halaldan, haramdan Bir çox dəngi (altın) toplayarsan) (Şükürlü, 2002).

Bu söz qədim türkcədə qızıl pul, sikkə mənasında işlənmişdir. Ə.Şükürlü doğru olaraq qeyd edir ki, söz bərabər, bənzər, tən anlamı ifadə edən təngə sözündən törəmişdir (Şükürlü, 2002). Kəlmə deng variantında Türkiyə türkcəsində də işlənir və pul mənasında (деньги) rus dilinə də keçmişdir.

Təngə sözü dialektlərimizdə bu gün də yaşayır: tanqax (Salyan); tanqah (Cəbrayıl, Cəlilabad, Füzuli, İmişli, Qarakilsə) – pul, sərmayə, var-dövlət (ADDL, 2007).

Nizami Gəncəvinin dilində işlənən türk-Azərbaycan mənşəli sözlər bunlarla bitmir. Təkcə mərhum professor Əlisa Şükürlü “Gəncəli Nizamidə türkçülük” əsərində Nizaminin məsnəvilərində işlənən yüz sözün izahını vermişdir. Əminik ki, sözlərin sayı bununla məhdudlaşmır. Ümid edirik ki, gələcək tədqiqatlar şairin poeziya dilində işlənmiş yeni-yeni milli sözlərin tapılıb araşdırılmasına böyük töhfələr verəcək.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat

¹ ADDL. (2007). Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. A-Z, Bakı, “Şərq-Qərb”, 568 s.
² ADİL. (2006). Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. 4 cilddə, I cild, Bakı, “Şərq-Qərb”, 744 s.
³ Ağamirov, C. (2005). Nizami Gəncəvinin yaradıcılığında işlədilən türk sözləri və Azərbaycan zərb-məsəlləri. Gəncə, 66 s.
⁴ Cavadova, M. (1977). Şah İsmayıl Xətainin leksikası. Bakı, Elm, 235 s.
⁵ Əhmədov, B. (2015). Etimologiya lüğəti. Araşdırmalar, mülahizələr. Bakı, Altun Kitab. 288 s.
⁶ Əzizov, E. (2016). Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. Bakı, “Elm və təhsil”, 348 s.
⁷ Heyət, C. (2011). “Xəmsə”də türkcə sözlər. Dilimiz, ədəbiyyatımız və kimliyimiz uğrunda (məqalələr toplusu). Bakı, “Elm və təhsil”, 704 s.
⁸ Xudiyev, N. (2014). Seçilimiş əsərləri. VIII cild, Bakı, “Elm və təhsil”, 572 s.
⁹ Rəsulzadə, M.Ə. (2011). Azərbaycan şairi Nizami. Bakı, “Təknur”, 520 s.
¹⁰ Şükürlü, Ə. (2002). Gəncəli Nizamidə türkçülük. Bakı, “Kitab aləmi”, 247 s. 
¹¹ Yusifov, M. (2012). Nizamidə azərbaycançılıq. Bakı, “Elm və təhsil”, 168 s.
¹² Zərinəzadə, H. (1962). Fars dilində Azərbaycan sözləri. Bakı, 435 s.
¹³ Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Sayı: 260, 320 s.
¹⁴ ESTY. (1978). Etimologicheskiy slovar’ tyurkskikh yazykov: Obshchetyurkskiye i mezhtyurkskiye osnovy na bukvu «B» / AN SSSR.In-t yazykoznaniya.-M.: Nauka, 349 s.
¹⁵ Kaşğari, M. (1985). Divanü Lugati’t Türk Tercümesi (Besim Atalay). Türk Tarih Kurumu Basımevi, I c., Ankara, 530 s.
¹⁶ Kaşğari, M. (1985). Divanü Lugati’t Türk Tercümesi (Besim Atalay). Türk Tarih Kurumu Basımevi, II c., Ankara, 366 s.
¹⁷ Kaşğari, M. (1985). Divanü Lugati’t Türk Tercümesi (Besim Atalay). Türk Tarih Kurumu Basımevi, III c., Ankara, 462 s.
¹⁸ Malov, S.E. (1961). Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti. Teksty i issledovaniya, М.–L.: İzdvo AN SSSR, 451 s.