SÜNİ İNTELLEKT BÜTÜN PEŞƏLƏRƏ TƏSİR ETMƏYƏCƏK
Süni intellektin son illərdə əldə etdiyi sürət texnologiyaya baxışı köklü şəkildə dəyişdirib. Bu sahənin ən nüfuzlu simalarından biri, “Süni İntellektin xaç atası” adlandırılan Gefri Hinton (Geoffrey Hinton) son bir neçə müsahibəsində yaxın gələcəklə bağlı həm nikbin, həm də narahatlıq doğuran fikirlər səsləndirib. Onun xüsusilə “Diary of a CEO” podkastındakı çıxışı böyük rezonansa səbəb olub. Hinton bu müsahibədə açıq şəkildə bildirir ki, süni intellekt “sadə intellektual əməyə əsaslanan” peşələrin böyük hissəsini avtomatlaşdıracaq.
Hintonun bu fikirləri təkcə texnologiya ilə bağlı deyil, həm də təhsil siyasətinin, peşə hazırlığının və gələcək planlama ilə bağlı müzakirələrin mövzusu olub. Müsahibənin əsas tezislərini və onlardan çıxan nəticələri təhlil etdikdə görünür ki, gələcəyin təhlükəsiz və davamlı iş dünyası insanın ən fundamental bacarıqları ilə sıx bağlıdır: mövcud olmaq, yaratmaq, ünsiyyət qurmaq, düşünmək və real dünyada çevik fəaliyyət göstərmək.
Hintonun narahat olduğu əsas məsələ süni intellektin intellektual əməyin böyük hissəsini əvəz edə bilməsidir. O qeyd edir ki, bir çox sahələrdə AI artıq insanların gördüyü işi daha sürətli, daha dəqiq və daha ucuz şəkildə yerinə yetirə bilir. Xüsusilə hüquq sahəsində çalışanlar, mətn yazmaqla məşğul olan ofis işçiləri, çağrı mərkəzi operatorları, analitik köməkçilər, məlumat emalına əsaslanan peşələrin sahibləri bu texnoloji dəyişiklikdən ən çox zərər görəcək.
Hintonun sözləri ilə desək, “sadə zehni iş” (mundane intellectual labour) AI üçün çox asan olacaq və bu sahədə insanlara getdikcə daha az ehtiyac duyulacaq. Mütəxəssislərin fikrincə, bu fikir, əslində, təkcə iqtisadi strukturun deyil, təhsil sisteminin də köklü şəkildə dəyişməli olduğunu göstərir. İllərdir universitet və peşə məktəblərinin öyrətdiyi intellektual bacarıqlar modeli artıq dayanıqlı deyil.
Təhsil ekspertləri arasında Hintonun müsahibəsinin ən çox müzakirə olunan hissəsi onun “plumber”, yəni “santexnik”lə bağlı gətirdiyi misalıdır. O deyir ki, AI nə qədər güclü olsa belə, real fiziki dünyanı insan kimi hiss etmək, idarə etmək və adaptasiya olmaq qabiliyyəti hələ uzun müddət robotlar üçün əlçatmaz qalacaq.
Bu səbəbdən də sanitar qovşağı texniki, elektrikçi, mexanik, inşaat ustası, stomatoloq köməkçisi, tibb texniki, laboratoriya mütəxəssisi kimi peşələr AI-nin ən az təsir etdiyi sahələr olacaq.
Bu peşələrin hamısında əsas üstünlük insanın fiziki çevikliyi, situasiyanı yerində analiz etməsi və real mühitin gözlənilməzliyinə adaptasiya olmasıdır. Robotların və süni intellektin bu bacarıqları tam şəkildə təqlid edə bilməsi üçün hələ uzun illər tələb olunur.
Hinton digər bir vacib sahəyə, insani ünsiyyət və emosional bacarıqlara da toxunur. Empatiya qurmaq, insanları motivasiya etmək, sosial dinamikanı hiss etmək, şagirdə və ya xəstəyə psixoloji dəstək vermək və bu kimi fəaliyyətlərin heç birini AI sistemi real insan kimi yerinə yetirə bilmir.
Bu baxımdan müəllimlik, psixologiya, sosial iş, tibb bacılığı, menecment, komanda idarəçiliyi, müştəri ilə yüksək səviyyədə əlaqə tələb edən xidmət peşələri gələcəyin ən sabit sahələri kimi görünür.
Bəs təhsil sistemi necə dəyişməlidir?
Hintonun fikirləri təhsilin ənənəvi modelinin artıq dövrün tələblərinə cavab vermədiyini bir daha göstərir. Əgər dünənin təhsili şagirdlərdən məlumat əzbərləməyi, qaydaları tətbiq etməyi və standart cavablar verməyi tələb etməyə yönəlibsə, gələcəyin təhsili artıq bacarıqlara, adaptasiyaya və yaradıcılığa əsaslanmağı tələb edir.
Ekspertlər bu istiqamətdə dörd strateji xəttin xüsusi əhəmiyyətini vurğulayırlar:
- Praktiki bacarıqların gücləndirilməsi
Təhsil sistemində laboratoriya dərsləri, emalatxanalar, texnikayönlü layihələr və real həyat problemlərinin simulyasiyası artırılmalıdır. Şagird və tələbələr yalnız nəzəriyyə deyil, əl işləri ilə məşğul olmağı bacarmalıdır. AI intellektual işləri həyata keçirə bilər, amma fiziki manipulyasiya hələ də insana məxsus üstünlükdür.
- Sosial-emosional bacarıqların mərkəzləşdirilməsi
Ünsiyyət bacarıqları, debat, komanda işi, liderlik və emosional intellekt təhsil sisteminin tərkib hissəsinə çevrilməlidir. Çünki AI heç vaxt sinif içində yaranan insan münasibətlərini və onların dinamikalarını tam başa düşə bilməyəcək.
- Kreativlik və strateji düşüncə
İnnovasiya, yaradıcılıq, dizayn düşüncəsi, problem həlli və analitik strateji planlama AI dövrünün ən mühüm səriştələridir. Robotların bu bacarıqları qazanması elə də asan iş deyil.
- AI ilə işləmək bacarığının öyrədilməsi
Gələcəyin insanı AI-dən qorxmamalı, əksinə onunla əməkdaşlıq etməyi bacarmalıdır. Bu məqsədlə mətn yazmaq, AI nəticələrini təhlil etmək, dezinformasiyanı ayırd etmək, AI alətlərindən etik və təhlükəsiz istifadə təhsilin əsas modullarından birinə çevrilməlidir.
Hintonun ümumi mesajına görə, AI insanı yox, insanın bəzi funksiyalarını əvəz edəcək. Bu mənada gələcəyin dayanıqlı peşə və bacarıqları üç əsas kateqoriyada cəmlənir:
- Fiziki, yəni real dünyaya hakim olmaq bacarığı
Hərəkət etmək, adaptasiya olmaq, gözlənilməz situasiyaları yerində həll etmək insanın robotlara qarşı ən böyük üstünlüyüdür.
- Sosial və emosional ünsiyyət
İnsanla insan arasındakı münasibət, empatiya, jestlər, emosiyalar, inam və hörmət. Bunlar alqoritmlə simulyasiya olunsa belə, real qarşılığı hələ də insana məxsusdur.
- Yaradıcı və strateji düşünmə
AI mövcud məlumatları emal edir, amma “niyə belə olur?” sualını soruşmaq, yeni ideya yaratmaq və innovasiya etmək yalnız insan beyninin funksiyasıdır.
Hintonun müsahibəsi və texnologiya mühitində gedən müzakirələr göstərir ki, gələcəyin cəmiyyəti yeni reallığa uyğunlaşmalıdır. AI intellektual funksiyaların böyük hissəsini üzərinə götürəcək, lakin insanın fiziki, sosial və yaradıcı bacarıqları daha da dəyərli olacaq.
Gələcəyin sabit peşələri insanın toxunmasını, iştirakını, empatiyasını və yaradıcılığını tələb edən sahələr olacaq. Düzgün yönləndirmə olduqda, AI insan bacarıqlarını qat-qat gücləndirən vasitəyə çevriləcək. Təhsil isə bu keçidin ən kritik mərhələsidir: bu gün öyrədilən bacarıqlar gələcəyin cəmiyyətini formalaşdıracaq.
Zemfira Məmmədqızı
